قنات مزینان مهمترین قنات خراسان رضوی هنوز ثبت ملی نشده است
🖌نویسنده؛ علی مزینانی عسکری
✍️صحبت از قنات است سرمایه و گنجی که دیگر به این آسانی به دست نمی آید و یکی از مهمترین و طولانی ترین و بهترین آنها بنا به تعریف و تمجید و کارشناسی بزرگان و مقامات شهرستانی و استانی در این خطه ی کویری است.
قناتی که بعضی معتقدند طاهر آب شناس در زمان مأمون عباسی آن را حفر و جاری کرده یا با نظارت او چنین کاری انجام شده و نامش ابوالطَیّب طاهر بن حسین (۱۵۹–۲۰۷ هجری قمری/۷۷۵–۸۲۲ میلادی) ملقب به طاهر ذوالیمینین است و در پوشنگ زاده شد و در مرو درگذشت.
برخی دیگر معتقدند: « آن که قنات را ایجاد کرده ، فردی است به نام « طاهر آب شناس » که راه آب را به آن دیگری که در داخل کانال در حال حَفر قنات است ، نشان می دهد . طاهر به معنای پاک و مطهّر است . در جامعه محلّی ، باوری وجود دارد که بر اساس آن مردم ادّعا می کنند نیاکانشان « طاهر آب شناس » را دیده اند که هر وقت مردم محلّی از بی آبی در سختی بودند او در میان آنها ظاهر می شده و به آنها کمک می کرده است . حتّی در شمالِ کویرِ لوت یعنی ؛ در منطقه نهبندان برخی مردم می گویند : « طاهر آب‌شناس » از دیوها یا همان از ما بهتران بوده که مردم را راهنمایی کرده تا چاه های آب را حَفر کنند . حتّی قناتی نیز به نام « طاهر آب شناس » در این منطقه وجود دارد .
بر اساسِ آنچه در کتابِ قنات و کاریز نیز منتشر شده است مردم شناس‌ها احتمال می دهند که ریشه « طاهر آب شناس » طبقِ روایتِ گردیزی به « طاهر بن عبدالله بن طاهر » ، حکمرانِ خراسان باز می گردد که از علمای خراسانِ جنوبی خواسته بود کتابی برای تنظیمِ قوانینِ مربوط به قنات تهیّه کنند . « عبدالله بن طاهر » همچنین سازنده خراسان بود و مالیاتِ پادشاهانِ اَعراب را قطع کرد و به کشاورزانِ منطقه داد تا قناتهایشان را سامان بدهند .
💎به هر حال آنچه می توان با توجه به اطلاعات ثبتی درباره قنات مزینان گفت این است که؛ « طول قنات 11 کیلومتر حلقه کاریز و دارای 127لیتر در ثانیه آبدهی شیرین و گوارا است که سیصد متر جلوتر از مظهر قنات تبدیل به دو نهر علیا(بالا)، سفلی(پایین) می شود و یکی از طولانی ترین قنات های موجود در کشور است و دارای 197و برخی 250حلقه چاه ذکر کرده اند که به وسیله نقب های زیر زمینی به هم متصل شده اند.
عمق مادر چاه آن 140متر می باشد؛ با توجه به اینکه متوسط عمیق ترین مادر چاه های قنات های موجود در کشور 120 متر است؛ از این حیث نیز قنات مزینان از قنات های استثنایی کشور است.
حفر اولین مادر چاه در سال 95 تا 96 و پس از 5 سال دوندگی و گرفتن مجوز توسط نمایندگان قنات حاج علی اصغر نایب و علی عسکری صورت گرفت.
💎این قنات 400 هکتار اراضی زراعی را تحت پوشش قرار داده است
اما کارشناسان و مسئولین محلی و منطقه ای مانند حسین تاج آبادی مدیر وقت جهاد کشاورزی داورزن عنوان کرده: «قنات روستای مزینان دارای قدمت چهارهزار ساله بوده و دبی آب آن 120 لیتر در ثانیه می باشد و پرآب ترین قنات به شمار می رود.»
علیرضا دلبری مدیر بعدی این اداره هم از قنات مزینان با تعداد ۲۵۷ میله چاه و عمق مادر چاه ۱۴۰ متری و با طول قنات ۱۱ هزار متری یاد می کند.
قیصری منوچهری معاون مدیریت آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی هم معتقد است : «خراسان رضوی با برخورداری ۱۶.۵ درصد قنات‌های کشور بیشترین تعداد قنات را در ایران دارد و قنات قصبه گناباد و مزینان به‌عنوان شاخص‌ترین قنات‌های این استان است.»
با این احوال همراه با حامد عسکری جوان زحمتکش و به نظر من با صحبت هایی که از او در این سفر شنیدم کارشناس و متخصص در امور قنات مزینان سری به کاریزها و مسیر قنات زدیم و او با تشریح اینکه قدیمی ها به خصوص مقنی های سختکوش چه زحماتی برای حفر این سلسله چاه ها و تونل های عجیب و غریب کشیده اند می گوید: «آنها با استادی و مهارتی هوشمندانه منحنی های بسیار جالبی به این قنات ها داده اند تا آب مستقیم و با سرعت به مزرعه نرسد و خرابی به بار نیاورد. »
حامد که نمایندگی ملاکان و کشاورزان در امور قنات را برعهده دارد مرا (نگارنده) با حفر کاریزهای دیگری که معروف به کاریز یا قنات کهنه هستند و در امتداد قنات اصلی قرار دارند آشنا می کند و می گوید این کاریزها قنات اولیه و اصلی بوده اند که با بروز مشکل آب به کاریزهای مکمل در کنار آن هدایت شد . الله اکبر! کدام مهندس و معماری در عصر جدید چنین هوش و ذکاوتی دارد و در کدام دانشگاهی می توان چنین تدابیر هوشمندانه ای را آموخت!
بیهوده نیست که علی پسر مزینان و فرزند شایسته کویر کاریز را رمز مزرعه ایمان می داند و از پیرمرد مقنی به عنوان جراح زبردست یاد می کند که «با استادی و اعجاز کلنگ ها و زیبایی کار و تلاش در تاریکی و حشمت قهرمانی سفر در قعر زمین و معنی پرمعنی جست و جوی آب و تقدیس ماورایی کندوکاو در عمق ظلمت دور از زمین و زندگی برای باز کردن چشمه ها» را به او نشان می دهد و آن را جهاد بزرگ می نامد: «این نخستین جهادی بود که من در آن شرکت می جستم و نخستین ارکستری که سمفونی پنجم بتهوون را در معبد زمین اجرا می کرد. اما نه با سیم و صورت که با بازو و کلنگ بر خاک پر شکوه انسان و تقدیر...»
بگذریم و به قنات پر طمطراق مزینان بر گردیم که با توجه به موقعیت جغرافیایی و وجود رشته کوههای جغتای، حفر این قنات به زمان ورود آریایی ها و اولین مقنی های تاریخ بر می گردد که کیلومترها راه را در جلگه و دشت داورزن طی می کند و به مزارع علیا و سفلی در مزینان می رسد و هرسال کشاورزان و متصدیان این قنات برای نگهداری آن هزینه های مالی و جانی می کنند و در عین سختی با لایروبی در مسیر آب و مرمت خرابی ها مانند همین ریزش اخیر در نزدیکی بوستان چشمه؛ از دسترنج خود میلیون ها تومان هزینه می کنند تا آب و آبادانی و سبزی برای مزینان باقی بماند.
این نکته را باید متذکر شد که بعد از انقلاب دو بار از طرف دولت ها کمک مالی برای مرمت قنات مزینان اختصاص یافت. یک بار در دوره ی ریاست جمهوری دکتر احمدی نژاد که پس از چند ماه پیمانکار مربوطه وقتی متوجه شد پولی در کار نیست آن را رها کرد و متاسفانه خسارات زیادی به کاریزهای مزینان وارد شد و هیچ کس پاسخگو نبود. اما در سال ۹۸ -۹۹ اوراق قرضه به مبلغ ۲۰۰ میلیون تومان به قنات تعلق گرفت که این بار با همکاری جهاد کشاورزی بخصوص مهندس زارع مسئول قنوات شهرستان داورزن که زحمات زیادی برای تخصیص این بودجه کشید اغلب چاه ها مرمت و گلو گذاری سیمانی شده تا ریزشی نداشته باشد.
اما مهمترین مطالبه کشاورزان مزینانی ثبت قنات تاریخی مزینان این میراث ماندگار با تاریخ شگرف آن است که علی رغم نامه نگاری ها و پیگیری نمایندگان و مالکان که آخرین آنها سال 1400 بوده هنوز اقدام ملی و جهانی نشده و درخواست آنها بی پاسخ مانده و جای بسی تعجب است که در پاسخ به این مطالبه، رئیس قبلی میراث فرهنگی و جهاد کشاورزی داورزن عنوان کرده اند مردم مزینان یا بهتر بگوییم کشاورزان مزینانی خودشان نخواسته اند و حامد نماینده آنها می گوید چنین ادعایی دروغی است برای پوشاندن ضعف مدیران این سازمان ها و ادارات و شاید هم نفوذ افرادی که برای مطامع خود با حفر چاه های عمیق سعی در نابودی این گنجینه آفرینش خداوندی دارند. باز هم والله اعلم و آن را می سپاریم به اعضای شورای اسلامی و دهیاری مزینان تا به دنبال ثبت قنات در میراث فرهنگی و سازمان جهانی یونسکو بروند!
و اما در روزهای اخیر خبرهای نه چندان خوشایندی نیز در بعضی گروه ها دست به دست شد که آب قنات مزینان بسیار کم شده و شاید به نصف تقلیل یافته و بنا به گفته کارشناسان این مهم هم به عدم نزول نعمات خداوندی است و هم بی تدبیری های بعضی افراد که با نفوذ بالای خود در ادارات مربوطه اجازه یافته اند در همسایگی قنات مزینان چاه عمیق حفر کنند.
زنده یاد پروفسور پرویز کردوانی پدر علم کویرشناسی ایران که در زمان حیاتش سفری هم به کویر مزینان داشت سالها پیش در مصاحبه روزنامه اطلاعات اظهار داشت: «با سه تکنولوژی پیشرفته و بدون مدیریت صحیح به این وضعیت در مورد آب دچار شدیم که عبارت است از حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق، سدسازی و کانال‌کشی و شیر و شیلنگ که اولی از همه مهمتر است...جرقه این مشکل از زمانی آغاز شد که حفر چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق از دهه 40 در روستاها رواج یافت و قنات به فراموشی سپرده شد. از سال 55 تا 60 تعداد چاه‌‌‌ها دو برابر شد و به 105 هزار حلقه رسید. با شروع انقلاب حفر چاه شدت یافت و ادامه این روند سبب شد که دشت‌ها به ممنوعه و غیرممنوعه تقسیم شوند. »
بنا به گفته ی متخصصان و کارشناسان، قنات هیچ گونه ضرری برای سفره های زیر زمینی آب ندارد و بالعکس موتور های آب باعث برداشت بی‌رویه و متاسفانه خشک شدن سفره های زیر زمینی می شود و خطرناک تر از همه نشست زمین در اطراف موتور های عمیق می گردد.
و باز جای نگرانی و البته سوال است که چگونه افرادی مجوز یافته اند در حریم قنات مزینان و بستر سیل خانه سازی کنند که علاوه بر خطر جانی و مالی برای خود و فرزندان شان آسیب ها فراوانی ناشی از ایجاد چاه های فاضلاب به آن وارد می کنند ولی کاری است که اتفاق افتاده و اکنون باید فکری کرد و برای پوشاندن این کاریزها در مقابل منزل این همشهریان راه و چاره ای یافت و نگاه مدیریتی مسئولین مزینان و شهرستان را می طلبد!
🔴مکاتبه نمایندگان قنات مزینان با میراث فرهنگی شهرستان داورزن و درخواست ثبت قنات... سال 1400
به جمع شاهدان کویرمزینان در تلگرام بپیوندید: https://t.me/shahedanemazinan
شاهدان کویرمزینان در #آپارات https://www.aparat.com/shahedmazinan
شاهدان کویر مزینان در پیام رسان ایتا https://eitaa.com/sh_mazinan
